Zasady żywienia

Trzustka jest organem wytwarzającym m.in. enzymy trawienne. U zdrowej osoby te enzymy zostają uaktywnione dopiero po opuszczeniu trzustki, wtedy gdy są potrzebne aby strawić białka, tłuszcze i węglowodany. Niestety, czasami dochodzi do sytuacji w której jakiś czynnik zaburza pracę trzustki i aktywowanie enzymów zaczyna zachodzić w pęcherzykach trzustkowych. Dochodzi wtedy do sytuacji w której organizm trawi sam siebie. Enzymy zamiast pokarmów rozkładają ściany przewodu pokarmowego, samą trzustkę – momentalnie dochodzi do wystąpienia silnej reakcji zapalnej czyli właśnie ostrego zapalenia trzustki.

Co może rozregulować trzustkę?

Aby zakłócić pracę trzustki potrzeba uszkodzić znajdujące się w niej komórki pęcherzykowate lub spowodować upośledzenie wydzielania enzymów trawiennych. Może do tego dojść przy urazach mechanicznych lub zabiegach chirurgicznych w obrębie jamy brzucha. Pewną niewielką grupę osób narażonych na ostre zapalenie trzustki stanowią chorzy z wrodzonymi wadami tego organu lub też z odziedziczoną mutacją genów PRSS1, SPINK1, CFTR. Równie małą grupę chorych stanowią ci u których choroba rozwinęła się jako powikłanie chorób autoimmunologicznych, chorób wirusowych (np. świnki), hiperlipidemii, zaburzeń żywienia (bulimii), lub też jako efekt uboczny przyjmowania niektórych leków (np. sterydów). Dużo większe ryzyko wystąpienia ostrego zapalenia trzustki mają osoby z kamicą żółciową, a najczęstszą przyczyną „szaleństwa” trzustki jest spożycie większych ilości alkoholu.

Objawy

Co czuje człowiek trawiony sam przez siebie? Ból – początkowo umiarkowany lub silny (u szczęśliwców łagodny) ból brzucha, często opasujący lub promieniujący do pleców, w niektórych przypadkach silniejszy z jednej strony, niestety nasilający się wraz z upływem czasu. I to właśnie ból (nie ustępujący po środkach przeciwbólowych) zwykle „przyprowadza” chorych do lekarza.

Ponadto mogą wystąpić:

• nudności
• wymioty (dość skąpe)
• porażenie jelit (zanik perystaltyki jelit, a więc zatrzymanie gazów i stolca)
• wysoka temperatura (39–40º C)
• utrudniony odpływ żółci (obrzęknięta trzustka uciska ujście dróg żółciowych)
• przyspieszone tętno
• duszności

W ciężkim przebiegu ostre zapalenie trzustki powoduje spadek ciśnienia krwi, wstrząs, istnieje również ryzyko rozwinięcia się tzw. uogólnionej reakcji zapalnej, niewydolności wielonarządowej (niewydolności nerek, układu oddechowego, układu krążenia, zaburzeń krzepnięcia krwi) przypominającej sepsę.

Leczenie

Leczenie dobiera się w zależności od tego jak bardzo rozległe jest ostre zapalenie trzustki:

• w formie najłagodniejszej wystarczy krótkotrwała głodówka (3−4 dniowa), podczas której chory dostaje leki przeciwbólowe i dożylnie płyn, po głodówce wprowadza się dietę wątrobową i usuwa przyczynę ostrego zapalenia trzustki (np. kamienie żółciowe)
• najczęściej potrzeba jednak wprowadzić żywienia dojelitowe lub pozajelitowe, sięgnąć po leki przeciwbólowe, antybiotyki, dożylne nawadnianie, leki hamujące wydzielanie soku żołądkowego, insulinę – dokładne leczenie zawsze zleca lekarz opiekujący się chorym.

Dieta pozajelitowa i przez sondę

Chory z ciężką postacią ostrego zapalenia trzustki wymaga bardzo specjalistycznej, wieloetapowej diety. Początkowo, gdy chcemy aby trzustka już nie produkowała soków trawiennych i zaprzestała procederu trawienia wszystkiego w około, stosuje się żywienie pozajelitowe (a nawet odciąga się z żołądka sok żołądkowy). Kiedy jednak uspokoi się najgorsze, a trzustka przestaje samotrawienia można przystąpić do powolnego „rozruchu” przewodu pokarmowego. Następuje to maksymalnie do 3 dnia od początku choroby. Nie sięga się jednak po produkty spożywcze, ale po specjalne mieszanki przygotowane fabrycznie, podawane zwykle przez sondę do jelita. Taka fabryczna dieta sprawdza się dużo lepiej niż cokolwiek innego przygotowanego przez kuchnię szpitalną. Po tym okresie zaczyna się żywienie zwykłymi produktami.

Dieta kleikowa

Żywienie doustne wprowadza się gdy:

• ustąpią objawy ze strony jamy brzusznej (ból, wzdęcia)
• powróci perystaltyka jelit
• a w badaniach krwi i moczu – unormuje się aktywność α‑amylazy

Początkowo wprowadza się dietę kleikową — podaje się kleiki z ryżu, kaszy jęczmiennej, płatków owsianych lub kaszy manny (dziennie do przyrządzenia kleików zużywa się około 150 g kaszy/ryżu/płatków). Do tego chory może sięgnąć po gorzką herbatę (trzustka odpowiedzialna jest również za kontrolę poziomu cukru we krwi, więc wszelkie słodkości w początkowym okresie nie są wskazane) i sucharki (ok. 150 g/dobę). Jest to jednak dieta bardzo uboga i nawet nie próbuje się jej bilansować pod względem składników odżywczych, choć jeżeli stosuje się ją zgodnie z zasadami dostarcza około 1000 kcal i 220g węglowodanów. Ze względu na brak witamin i składników mineralnych dietę kleikową stosuje się bardzo krótko – max. 3 dni.

W tym okresie do kleików nie dodaje się żadnych tłuszczy, przypraw czy wywarów, a poszczególne posiłki nie powinny zbytnio obciążać zmaltretowanego przewodu pokarmowego – dlatego pilnuje się aby kleiki były ciepłe, ale nie gorące, a jednorazowo nie podaje się więcej niż 300 ml pożywienia.

Dieta kleikowo-owocowa

Tak ubogą dietę jak powyżej trzeba jednak w końcu zacząć rozszerzać i dość szybko w jadłospisie obok kleików zaczynają pojawiać się gotowane i przetarte (ew. dokładnie zmiksowane) lekkostrawne owoce i warzywa. Najczęściej sięga się po:

• przecier z ugotowanych jabłek
• ziemniaki puree
• marchew puree
• napoje z wody z dodatkiem soku z owoców (np. czarnych jagód) lub warzyw (marchwi)

Nie jest to jak widać zbyt urozmaicona dieta, ale i tak trzeba ją wprowadzać bardzo ostrożnie i jeżeli tylko pojawią się u chorego jakieś niepożądane objawy (np. ból, odbijanie, wzdęcia czy inne niedomagania ze strony układu pokarmowego) musimy na chwilę przystopować z rozszerzaniem diety (najlepiej na następny posiłek podać tylko kleik). Jeżeli jednak wszystko idzie dobrze to po 4–5 dniach dokładamy do jadłospisu chude mleko, twarożek, wafle. Na samym końcu (o ile lekarz pozwoli) wprowadzamy w niewielkiej ilości świeże masło.

W tym okresie diety staramy się aby powoli (w ciągu 7–10 dni) codzienny jadłospis zwiększał ilość dostarczanej energii i pod koniec uzyskał około 2000 kcal/dobę, aby to co jemy pokrywało zapotrzebowanie osoby dochodzącej do siebie na składniki energetyczne.

Dieta w 1 i 2 miesiącu po ostrym zapaleniu trzustki

W 1 miesiącu po zapaleniu trzustki dieta charakteryzuje się:

• bardzo niską podażą tłuszczu (40 g/dobę)
• zmniejszoną (odrobinę) ilością białka (do 65g/dobę)
• zwiększoną ilością węglowodanów (ok. 345 g/dobę)
• zmniejszoną ilością błonnika pokarmowego
• większą ilością (4−5) małych objętościowo posiłków

Całodzienna racja pokarmowa osoby w tym okresie powinna wynosić:

• 200 g pieczywa
• 90 g mąki, drobnej kaszy lub makaronu
• szklankę chudego mleka (0,5% tłuszczu)
• 3 łyżki chudego sera białego
• 2,5 łyżki odtłuszczonego mleka w proszku (taki dodatek pozwala uzupełnić ilość aminokwasów w diecie bez potrzeby zwiększania ilości tłuszczu)
• białko z 1 jaja
• 160 g mięsa lub drobiu
• 1,5 plastra chudej wędliny
• 35 g chudej ryby (którą można zamienić na 1,5 plastra chudej wędliny)
• 1,5 łyżki g masła
• 3 średnie ziemniaki
• min. 500 g warzyw i owoców (gotowanych, przetartych, max. 1 szklanka w formie świeżo wyciśniętego soku)
• 1,5 łyżki dżemu lub miodu
• 5 łyżek cukru

W 2 miesiącu rekonwalescencji można w ciągu dnia sięgnąć po łyżkę oleju roślinnego. Jeżeli jednak wraz z rozszerzaniem diety pojawią się objawy dyspeptyczne czyli nudności, uczucie pełności, wzdęcia, przelewanie w brzuchu, trzeba wrócić na 1–2 tygodnie do większych zaostrzeń w diecie.

Produkty dozwolone i przeciwwskazane w I i II miesiącu rekonwalescencji:

Produkty	Produkty dopuszczone od I miesiąca	Produkty dopuszczone w niewielkich ilościach dopiero od II miesiąca rekonwalescencji	Produkty przeciwwskazane
Produkty mleczne	Mleko słodkie –0,5 % tłuszczu. Ser biały i ser twarogowy chudy, serki homogenizowane. Jogurt, kefir, maślanka, serwatka – o obniżonym poziomie tłuszczu.	Jogurt, kefir lub maślanka, mleko o 1,5 %.	Sery żółty, topiony, serki dojrzewające, ser „Feta”, serki typu „Fromage”. Mleko pełnotłuste.
Produkty zbożowe i pieczywo	Pieczywo – jasne, czerstwe, sucharki. Kasze drobne: manna, krakowska, jęczmienna łamana, ryż, drobny makaron. Mąka pszenna, pytlowa, ziemniaczana i kukurydziana.	Pieczywo typu „graham”. Pieczywo z dodatkiem soi i słonecznika. Mąka razowa. Kasza jaglana.	Pieczywo razowe (żytnie i pszenne), pieczywo pszenne, grube kasze: pęczak, gryczana, grube makarony. Mąka żytnia. Pieczywo półcukiernicze.
Jaja	Białko jaja.		Żółtko jaja.
Mięso, drób, wędliny	Mięsa młode, chude: wołowina, cielęcina, królik, indyk, kurczaki, perliczki, gołąb. Wędliny chude – szynka, polędwica, chuda kiełbasa szynkowa.	Dziczyzna, chuda wołowina, chudy schab, kura, parówki. Podroby: płucka, serca, wątroba (parzona), móżdżek.	Mięsa tłuste: baranina, wieprzowina, gęsi, kaczki. Wędliny tłuste. Wyroby mięsne wędzone i peklowane.
Ryby	Ryby chude: dorsz, leszcz, płastuga, sola, szczupak, sandacz, pstrąg, morszczuk, karmazyn, lin, flądra, lin, okoń.	Makrela, śledź, sardynka, leszcz, karmazyn.	Ryby tłuste: węgorz, pałasz, halibut, karp, sum. Ryby wędzone, konserwy rybne.
Tłuszcze	Masło	Margaryny miękkie (w opakowaniach plastikowych, łatwe do rozsmarowania), słodka śmietana, oleje roślinne – sojowy, słonecznikowy, rzepakowy, oliwa z oliwek.	Śmietana, smalec, słonina, boczek, łój, margaryny twarde (w kostce).
Ziemniaki	Gotowane w wodzie i na parze, puree, pieczone w folii.		Frytki, chipsy ziemniaczane, ziemniaki smażone, placki ziemniaczane, pyzy.
Warzywa	Marchew, buraki, dynia, szpinak, kabaczki, sałata, cykoria, pomidory bez skórki. Warzywa młode, soczyste. Potrawy z warzyw gotowanych, drobno rozdrobnionych, soki.	Rabarbar, brokuł, kalafior, fasolka szparagowa i zielony groszek – młode. Surówki z drobno startych warzyw.	Kapusta, czosnek, pory, rzepa, papryka, szczypior, cebulka, ogórki, brukiew, rzodkiewki. Warzywa podawane z zasmażkami, konserwowane. Warzywa podawane z majonezem, musztardą, grubo starte, stare.
Owoce	Owoce dojrzałe, bez skórki i pestek. Jabłka, truskawki, morele, brzoskwinie, pomarańcze, banany, winogrona, owoce cytrusowe. Owoce jagodowe (maliny, porzeczki, jagody) w formie przecieru lub soku.	Wiśnie, kiwi, melony. W przypadku zaparć – namoczone suszone śliwki.	Owoce niedojrzałe. Gruszki, śliwki, czereśnie, agrest. Owoce suszone.
Suche strączkowe			Wszystkie są zabronione.
Cukier i słodycze	Cukier, miód, dżem bez pestek, przetwory owocowe słodzone – kompoty, galaretki.		Chałwa, czekolada, słodycze zawierające tłuszcz, kakao i orzechy – batoniki, pierniczki, ciasteczka kupne.
Przyprawy	W ograniczonych ilościach. Sól, cukier, sok z cytryny i kwasek cytrynowy, koperek, kminek, wanilia, cynamon, majeranek, rzeżucha, melisa, natka pietruszki, goździki.	Pieprz ziołowy, estragon, bazylia, tymianek, oregano.	Ostre: ocet, pieprz, musztarda, papryka. Pikle.
Zupy	Kleiki, krupniki z dozwolonych kasz, zupy mleczne, zupy owocowe, zupy warzywne czyste (nie zabielane): barszcz, zupa pomidorowa, kalafiorowa; zupy z dozwolonych warzyw. Zupy zagęszczane mąką z wodą lub mlekiem.	Rosół,zupa pieczarkowa, zupa z ogórków kiszonych, zupy zaprawiane śmietaną ( o ile chorzy je tolerują), zupy z dodatkiem żółtek.	Kapuśniaki, zupy zawierające warzywa strączkowe, zupy na mocnych wywarach z mięs i kości, zupy z zasmażką.
Potrawy mięsne i rybne	Mięsa gotowane w wodzie i na parze, duszone bez obsmażania, pieczone w folii. Podawane w formie potrawek, pulpetów, budyni.		Smażone, duszone, pieczone z dodatkiem tłuszczu.
Potrawy z mąki i kasz	Kasze i ryż gotowane, budynie z kasz z dodatkiem mięsa i warzy, lane kluski.	Leniwe pierogi z niewielką ilością mąki. Kluski ziemniaczane. Naleśniki (nie obsmażane ponownie).	Potrawy z mąki i kasz smażone – ołtatki, kotlety z kaszy, kluski kładzone, kluski francuskie, zacierki.
Sosy	Łagodne, zagęszczone mąką z wodą lub mlekiem. Sos koperkowy, cytrynowy, potrawkowy, owocowe. Majonez domowy z sokiem cytrynowym.	Sosy ze śmietanką.	Ostre, z zasmażką, tłuste.
Desery	Kisiel, budyń, galaretka, kompot, mus, bezy, suflety, soki owocowe, przeciery owocowe.	Biszkopty, czerstwe ciasto drożdżowe, herbatniki – pieczone na białkach i z małą ilością tłuszczu.	Torty, czekolady, ciasta z kremem, faworki, pączki, ciasta kruche, francuskie, piaskowe, batony, lody, chałwa, słodycze z kakao i orzechami.
Napoje	Herbata, kawa zbożowa, mleko, napoje owocowe, soki owocowe i warzywne, napar z lipy, owoców dzikiej róży.	Słaba kawa naturalna.	Mocne kakao, czekolada, napoje alkoholowe, mocna kawa, herbata, wody gazowane, pepsi, coca-cola, tonik, oranżada, napoje pobudzające.
Potrawy półmięsne i bezmięsne	Risotto, makaron z mięsem i warzywami.	Zapiekanki z kasz, warzyw i mięsa.	Bliny, krokiety, bigosy, fasolka po bretońsku.
Dodatki do zup	Grzanki, kasze dopuszczone, ziemniaki, lane ciasto, makaron drobny.	Kluski francuskie, groszek ptysiowy.	Kluski kładzione, grube makarony i kasze.
Orzechy			Wszystkie są zabronione.

Dieta pełnowartościowa

Po dwóch miesiącach można zwykle rozszerzać swój jadłospis o kolejne produkty. Najpierw sięgamy po bogatsze w błonnik i bardzo bogate w składniki grube kasze i razowe, pełnoziarniste pieczywo. Później możemy do jadłospisu dołączyć troszeczkę tłustszy gatunek sera białego czy wędliny. I tak powoli wracamy do tego jak żywiliśmy się przed chorobą (a jeżeli coś nam zaszkodzi, na chwilę wracamy do diety z pierwszych dwóch miesięcy po chorobie). Na samym końcu powraca smażenie i alkohol – i choć już zwykle jesteśmy zdrowi, to jednak nie ma pewności, że nasz organizm będzie je dobrze tolerował.

Zdjęcie: FreeDigitalPhotos.net